Een afbeelding van een marskramer uit de Middeleeuwen.

Rees (Dld), Vor dem Delltor / Florastraße, Kiepenkerl, Foto: Pieter Delicaat, 3 juni 2016. Licentie: Creative Commons.

Kiepenkerl door August Schmiemann in Münster(Dld).. Foto: Rainer Halama, 23 maart 2020. Licentie: Creative Commons.

De mand van een kiepkerel (marskramer).

Betekenis kiepkerels

Kiepkerels worden zo genoemd naar de 'kiep' (mars of mand) vol koopwaar die ze op de rug met zich meedragen. Meestal bestaat hun handel uit lapjes, stoffen en kleding die ze 's winters thuis hebben vervaardigd of elders op de kop hebben getikt, zoals bijvoorbeeld 'hozen'.
Daarom worden ze ook wel 'hozeveling' of 'hozeveelnk' genoemd. 'Hozen' zijn sokken of kousen. Veel verwijst naar de streek van herkomst in Westfalen. Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat er een kiepkierelbeeld in Münster (Dld) staat. Een kiepkerel wordt ook wel 'marskramer' genoemd.

In de wintertijd zitten de kiepkerels, de Westfaalse marskramers, met hun gehele gezin achter het spinnewiel of weefgetouw.

Op hun tocht nemen de handelaren het op die manier vervaardigde linnengoed mee om het in Friesland of Groningen van de hand te doen.
Dat doen ze niet alleen in het zomerseizoen, maar ook in het voor- en najaar, als de wegen bijna onbegaanbaar zijn.

Op hun zware schoenen met ijzerbeslag en met een korf op de rug die wel 30 kilo weegt, lopen ze uren achter elkaar, soms wel twaalf uur lang.

"Hun rugkorf of kiep was gemaakt van wilgentakken en zat tot de rand toe vol omet textiel, lappen geweven stof, garen en band", vertelt Niebaum. "Die kiepkerels hadden letterlijk heel wat in hun mars. Een pet met klep erop diende als bescherming tegen de regen en een stevige stok gebruikten ze om onder de korf te zetten als de handelaar even wilde uitrusten."

Evenals de 'hannekemaaiers' roken de kiepkerels tijdens hun tochten een lange pijp, voorzien van een porseleinen kop, die soms zo groot is als een koffiekop. Tegenwoordig zijn deze bijzondere pijpen verkrijgbaar als souvenirs.
Het beroemde Westfaalse linnen, dat ooit als bijproduct in de korf van de marskramer heeft gelegen, groeit geleidelijk uit tot een belangrijke bestaansbron. Ook veel gevraagd is het wollaken, gesponnen vlaslinnen met wolvlokken erdoorheen, waardoor een bijzonder sterk product ontstaat.

Het is een apart slag volk geweest, de tödden, hannekemaaiers, kiepkerels en marskramers. Volbeladen met koopwaar en snuisterijen trekken ze honderden kilometers door Nederland en vaak veel verder, in de hoop op wat verdiensten; en dat gaat niet zonder risico. Worden ze binnen de stadsmuren niet verguisd of verbannen, daarbuiten zijn ze volledig overgeleverd aan de grillen van natuur en de struikrovers.

Stampot met spek
De eerste Westfaalse textielhandelaren die naar ons land komen, huren vaak bedsteden of hele vertrekken, die als opslagplaats voor hun handelswaar dienen. Ze zijn graag geziene gasten in de herbergen. Daar heeft ieder zijn eigen pijp in een rek aan de wand en staan 's winters behaaglijke pantoffels klaar.

De textielhandelaren, of 'lapkepoepen' op z'n Fries, trekken er 's morgens al vroeg op uit met hun rugkorven, volgestouwd met linnenwaar, bever en duffel. Bij terugkomst 's avonds staat een maaltijd stampot met spek op hen te wachten, met pap als toetje. De pakkendragers geven rond 1835 als kostgeld tien stuivers per dag, waarbij het sokkenstoppen en klerenwassen is inbegrepen.

Het komt wel eens voor dat tijdens de afkondiging voorafgaande aan de zondagse preek in de kerk wordt meegedeeld:

"De komende weken zullen koopman Lampe en koopman Voss ons dorp bezoeken." "Sommige families waren zo gesteld op de koopman dat hij als huisvriend werd binnengehaald", zegt Niebaum.

Een kiepkerel van eind 18e, begin 19e eeuw. Hier is de mand al 'uitgegroeid'tot een loodzware kist. Foto: Veenkoloniaal Museum.

Kiepkerel met houten lepels bij een dame aan de deur, 1905. (Holzwarenhändler, Rahden, 1905). Bron: Dietmar Sauermann, Gerda Schmitz: Alltag auf dem Lande. Auteur: Gottlieb Schäffer (1861-1934). Licentie: Publieke Domein.

Permanente vestigingen
De eerste kiepkerel die zich permanent in Nederland vestigt, is Bernhard Voss. Hij opent in 1797 een manufacturenzaak in Bolsward.
Omstreeks 1900 zijn er aan de Nieuwestad en Wirdumerdijk in Leeuwarden al meer dan veertig textiel- en kledingzaken van kooplieden die afkomstig zijn uit de Nederduitse streken. Daaronder zijn bekende firmanamen als Brenninkmeijer, Covers, Drontmann en Schweigmann. Sommige van die bedrijven bestaan nog steeds.

"Deze ondernemers van het eerste uur werden in de volksmond Tödden of Tüötten genoemd", vertelt Niebaum.

Hij verwijst naar hotel Telsemeijer in het Duitse Mettingen, waar thans het Tüöttenmuseum is gevestigd. Dat toont een impressie over de ontwikkeling die deze ondernemers hebben doorgemaakt: van pakkendrager tot grootondernemer.

"Hun ondernemersdevies in het Westfaals dialect is: "Mein Feld ist die Welt, buten und binnen, wugen und winnen."

De pakkendragers willen overal naartoe, als er maar winst in het vooruitzicht wordt gesteld.

Anekdotisch is de ondernemerszin van de broers Clemens en August Brenninkmeijer. Als Clemens eens bij een boer een lap stof aanbiedt, deelt deze hem mee dat hij net zo'n lap stof bij een andere textielhandelaar heeft besteld. Als Clemens vraagt welke prijs hij daarvoor heeft betaald, deelt de boer mee dat de koop nog niet helemaal is gesloten. "Ik bied je deze lap stof in ieder geval 6 gulden onder de prijs", antwoordt Clemens daarop. De boer koopt daarop prompt de stof. "Mag ik nu ook weten wie mijn concurrent is", vraagt Clemens Brenninkmeijer daarop. "Dat was je broer August", antwoordt de boer tegen een verbouwereerde Clemens. De ondernemingszin zit er bij de broers Brenninkmeijer, de grondleggers van het C&A-concern, al vroeg in. Als de firmanten van C&A over hun eerste zakenjaar 1841 de balans opmaken, blijkt dat ze 1000 gulden winst hebben gemaakt.

De zaak van Lampe

Een interessante marskramersgeschiedenis is die van de familie Lampe uit het Duitse Mettingen. Hermann Lampe geeft zijn zoon Benedictus al heel vroeg les in het Nederlands. Hij vindt die taal nog belangrijker dan de "Heimatssprache".
Benedictus volgt zijn vader in de zaak op en reist al op zijn zeventiende levensjaar naar Friesland. Hij is een gewiekst koopman, die al gauw door heeft op welke manier hij het beste bij de Friezinnen in de gunst kan komen. Hij is hoffelijk en weet altijd wel een grapje of anekdote te vertellen. Benedictus leert zelfs een serie voordrachten uit het hoofd, zodat hij spoedig een welkome bezoeker wordt op de afgelegen boerderijen. Na zo’n smeuïg verhaaltje gaat de korf makkelijker open en gaan de stoffen vlot van de hand.

Benedictus opent in 1834 een stoffenwinkel aan het Grootzand in Sneek, dat dan al een centrumfunctie heeft voor de hele zuidwesthoek van Friesland. Omstreeks 1870 komen zijn zonen Julius en August in de zaak werken. Vaak gaan ze met vader Benedictus mee op reis naar Amsterdam om inkopen voor de zaak te doen. Omdat ze altijd contant betalen, weten ze steeds 6 procent korting op de inkopen te bedingen.

Later ontstaan er filialen van Lampe in Amsterdam en Den Haag. August Lampe, die later met Dina Voss uit Mettingen trouwt, heeft ook in Den Haag gewoond. Het is dan nog niet gebruikelijk dat de gezinnen zich permanent in Nederland vestigen. De marskramers zorgen er wel voor dat ze de kerstdagen in familiekring doorbrengen. De registers van de Duitse burgerlijke stand bevestigen dit, want de kinderen uit het gezin worden gewoonlijk in september of oktober geboren.

Een saillant detaili is dat het huwelijk van August en Dina in ons land onwettig is verklaard. En dat terwijl ze al elf kinderen hebben. Achteraf is deze omissie, zij het met enige administratieve moeite, toch nog rechtgezet.

Dreesmann en C&A
Vroom & Dreesmann, dat later deel heeft uituitmaakt van het Vendex-concern met 22.000 werknemers (!), begint in 1881 met een vestiging in Amsterdam. De oorspronkelijk uit Ibbenbüren (Westfalen) komende Bernard Vroom wil eerst graag notaris worden, maar door zijn huwelijk met Catharina Vinke koopt hij een manufacturenzaak in Veendam.

Zijn zoon Anton Dreesmann gaat een maatschap aan met Willem Vroom. De beide firmanten van V&D worden ook nog zwagers van elkaar nadat ze trouwen met dochters van de Franeker manufacturenhandelaar Joseph Tombrock. Het is opvallend dat steeds in de functie van eerste directeur van een nieuw geopend filiaal familieleden worden benoemd die getrouwd zijn met een vrouw uit de textielbranche.

'De Marskramer', Gedempte Singel te Assen, door Pieter d'Hont (1983). Foto: Ronn, 23 maart 2008. Licentie: Publieke Domein.

Wie nog niet zo lang geleden in één van de tachtig filialen van het V&D-concern binnen is gestapt, kan zich nauwelijks voorstellen hoe het 140 jaar geleden allemaal is begonnen: de koopman zeulend met zijn zwaarbeladen kiep over de landwegen en met de pet in de hand vragend of de klant iets van zijn koopwaar nodig heeft. Helaas is het V&D concern failliet gegaan. De machtige winkels hebben het niet gered tegen de opkomst van het online inkopen doen bij de tientallen webwinkels.

Dat oerbegin van neringdoen is in Sneek te zien, waar bij het honderdjarig bestaan van de eerste C&A-vestiging in Nederland. Daar vinden we een sculptuur van zo'n kiepkerel. Hij staat daar op zijn sokkel gemoedelijk te onderhandelen met een boerenvrouw, omringd door ganzen. Een huldeblijk aan taaie doorzetters. Het beeld is gemaakt door beeldhouwer Hans Mes, 30 juni 1986. De familie Sinkel is begonnen met 'de winkel van Sinkel'.

Later trekken de eenvoudige kooplui vanuit Duitsland door Groningen met hun handelswaar in een (te zware) kist op de rug. De mand is dan te klein geworden.

De kiepkerels weten precies wat ze allemaal in hun mand of kist bij zich dragen en als ze bij de deur van de woning staan, waar de vrouw des huizes in de deuropening staat, sommen ze al hun koopwaar op. De onderstaande tekst daarvan is afkomstig van de oud-burgemeester van Oude Pekela.

Het beeld in Oude Pekela

Het beeld van de 'Kiepkerel' in Oude Pekela. Bron: Visitgroningen.nl.

Voor het gemeentehuis in Oude Pekela staat een prachtig beeld van een kiepkerel. Het is gemaakt door de kunstenaar Hans Mes.

Het beeld is op 30 juni 1986 onthuld. Het is één van de beelden in Oude Pekela die aan het verleden refereert.

Op andere locaties staan de 'Man met Hondekar' en de 'Scheepsjagers'. Oud-burgemeester Scholtens van Oude Pekela (1945-1951) heeft een fraai lied over de kiep'nkerel voor de OPA-revue ter gelegenheid van het 350-jarig bestaan van Oude Pekela geschreven in 1949.

Het is gezongen door Georg Petzinger. De tekst van het lied is geschreven door Herman van der Meer, de 'schoelnoam' van de voormalige 'börgemeester' Scholtens van 'Ol-Pekel'.

Onderstaand het lied geschreven door de toenmalige burgemeester van Oude Pekela, Herman Scholtens in het kader van het 350-jarig bestaan van Oude Pekela en gezongen door Georg Petzinger (1916-2009), gehuwd met Antje Kuiper (1917-2006). Deze Georg Petzinger heeft samen met Jan van der Laan (1921-1989) het duo de Zwagers gevormd. Petzinger is overleden in december 2009 en is 93 jaar geworden. Bron: YouTube.

Vergeet niet het geluid aan te zetten....

In bovenstaande tekst van hetg lied staan veel woorden die duiden op huishoudelijke artikelen en gebruiksvoorwerpen die in de tijd van de kiepkerels in de gezinnen in gebruik zijn geweest. Ze geven ook een schat aan informatie over hoe men hoe men in die dagen heeft geleefd.

Bij de drie foto's boven: Voor het gemeentehuis in Oude Pekela staat een prachtig beeld van een kiepkerel, gemaakt door kunstenaar Hans Mes (rechts). Het beeld is op 30 juni 1986 onthuld. Het is één van de beelden in Oude Pekela die aan het verleden refereert. Op de eerste foto zien we een kiepkerel, met daarnaast de zanger van het onderstaand lied.

Onderstaand verhaal over de 'Kiepkerel' door Bram Wiekens is uitgezonden in het radioprogramma 'Toezeboudel', week 44, 2017. Bron: YouTube.
Vergeet niet het geluid aan te zetten....

Onderstaand een nagespeeld verhaal van de 'Kiepkerel' aan de deur van een vrouw.

Vergeet niet het geluid aan te zetten....

Gerelateerde artikels:
Hannekemaaiers of Hollandgänger.
Roelf de Vries en Vrouwke Janssen.
Migratiegeschiedenis in Noordwest-Duitsland en Noord-Nederland. (Hollandgänger, Kiepkerel, Hannekemaaier), Marijn Molema en Meindert Schroor. Dit betreft het volledige boek in het Duits én in het Nederlands (548 pagina's). PDF bestand.